Auto-immuun paleo dieet: is koffie goed of slecht bij auto-immuunziekten?

Kun je nou beter wel of niet je dagelijkse kopje koffie laten staan als je last hebt van een auto-immuunziekte? Regelmatig verschijnen er studies die de gezondheidsvoordelen van koffie benadrukken. Koffie vermindert bijvoorbeeld het risico op bepaalde soorten kanker, beroerte, diabetes, Parkinson, Alzheimer en hart- en vaatziekten. Koffie zou bovendien spierpijn verminderen na een workout en zelfs levensverlengend zijn, zo laat recent wetenschappelijk onderzoek zien.[1],[2] Heel veel voordelen dus! Maar hoe zit het met de mogelijke gezondheidsvoordelen bij auto-immuunaandoeningen? Helaas… hier is de relatie ingewikkelder, het effect van een kopje koffie op het immuunsysteem blijkt namelijk complex te zijn. In deze blog lees je over de rol van koffie binnen het auto-immuun paleo dieet – ofwel AIP dieet.

We gaan zo dieper op in op het effect van koffie op het immuunsysteem en auto-immuunziekten, eerst iets meer over de gezonde eigenschappen van koffie.

Welke gezonde stofjes zitten er allemaal in koffie?

Koffie bevat allerlei gezonde stoffen, zoals antioxidanten, polyfenolen en bioactieve stoffen. Bovendien is de cafeïne in koffie over het algemeen zelfs ontstekingsremmend. Ook kan koffie helpen om de insulinegevoeligheid te herstellen – en daarom dus gunstig zijn bij de behandeling van diabetes. Voor theeliefhebbers is er ook goed nieuws: thee heeft min of meer dezelfde voordelen, omdat ook thee rijk is aan antioxidanten, polyfenolen en cafeïne. En daarom is decafé juist weer niet zo gezond, want die is niet alleen ontdaan van de cafeïne, maar ook van veel antioxidanten en polyfenolen, terwijl de meer schadelijke stofjes juist achterblijven in een decafé.

Maar hoe zit het nou voor mensen die last hebben van een auto-immuunziekte? Ja, ondanks al dit goede nieuws over koffie, en dus óók de ontstekingsremmende eigenschappen van cafeïne, zitten er voor mensen met auto-immuunziekten helaas twee kanten aan het koffie-verhaal. Er is namelijk ook wetenschappelijk bewijs dat koffie soms bij auto-immuunziekten een no-go is. Om dit goed uit te leggen, is het handig om hieraan voorafgaand te vertellen hoe koffie en het immuunsysteem elkaar beïnvloeden.

Wat is het effect van koffie op het immuunsysteem?

Wetenschappelijk bewijs toont aan dat koffie invloed heeft op ons immuunsysteem, al kunnen de effecten per individu verschillen. Zo hebben diverse studies laten zien dat bij koffiedrinkers in het bloed hogere waardes van CRP werden gemeten, wat een signaal is dat het immuunsysteem ergens in het lichaam actief is. Ook werd er een verhoging gemeten van het aantal witte bloedcellen en verschillende ontstekingsbevorderende cytokines. Dit zijn boodschappersstofjes van je immuunsysteem – ze alarmeren kortweg onze immuuncellen, zodat die actie kunnen ondernemen. Andere studies lieten echter daarentegen juist weer een daling laten zien van CRP, witte bloedcellen en ontstekingsbevorderende cytokines.[3]

En er zijn meer studies die ook een divers effect van koffie laten zien. Een studie toonde bijvoorbeeld aan dat koffie de reactie van het aangeboren immuunsysteem onderdrukte, terwijl andere studies juist een ontstekingsreactie lieten zien.[4] Je aangeboren immuunsysteem is bedoeld voor een snelle eerste reactie tegen indringers van buitenaf. Ook het verworven immuunsysteem – dit systeem reageert langzamer, maar bouwt een geheugen op om specifieke ziekteverwekkers een volgende keer sneller aan te kunnen pakken – reageerde wisselend bij onderzoek. Soms werd het verworven immuunsysteem onderdrukt, terwijl het in ander onderzoek juist gestimuleerd werd.

Onze cytokines worden eveneens wisselend beïnvloed door koffie-inname, blijkt uit onderzoek. Cytokines zijn zoals gezegd boodschappersstofjes van je immuunsysteem. Ze werken overigens niet alleen ontstekingsbevorderend, maar ook ontstekingsremmend, al naar gelang wat gewenst is. NFkB is een eiwit dat de cytokineproductie controleert en is een belangrijke factor in het immuunsysteem in de darmen. Auto-immuunziekten in de darmen en chronische ontstekingsomstandigheden, zoals de ziekte van Crohn en colitis, worden in verband gebracht met een chronische activatie van NFkB. Studies laten zien dat koffie de activatie van NFkB veroorzaakt in bepaalde immuuncellen en darmcellen en zo dus die ontstekingsomstandigheden bevordert in de darm. Aan de andere kant zorgt cafeïne juist weer voor het verhogen van de cytokine Interleukine-10, wat weer ontstekingsremmend werkt.

Volg je het nog? En vraag je je ook af hoe al die studies nou zulke tegenstrijdige resultaten opleveren?

Koffie: bij de een ontstekingsremmend en bij de ander ontstekingsbevorderend

Het antwoord komt van deze studie uit 2016 die bevestigt dat koffie inderdaad wisselende invloed heeft bij mensen.[5] Voor het onderzoek namen de wetenschappers bloed af van vrijwilligers voor en na het drinken van koffie, onderwierpen geïsoleerde bloedcellen aan een ontstekingsbevorderende prikkel en maten de reactie van de cellen door de hoeveelheid cytokines, chemokines en eicosanoïden. Dit zijn allemaal stofjes die betrokken zijn bij een ontstekingsreactie. De onderzoekers ontdekten een aantal dingen. Zo werd bij alle deelnemers gezien dat de vrijgave van ontstekingsstofjes significant werd beïnvloed door het drinken van koffie. Bij veel mensen zorgde dit voor een ontstekingsremmend effect, maar bij anderen juist exact het tegenovergestelde, ofwel een ontstekingsbevorderend effect.

Even samenvattend: alhoewel cafeïne beschouwd kan worden als ontstekingsremmend, is koffie dus een ander verhaal. Bij regelmatige inname kan een kopje koffie dus voor de een ontstekingsbevorderend en voor de ander ontstekingsremmend werken. Dan blijft de vraag overeind: hoe kan dat nou? Waarom is dit zo? Waarschijnlijk spelen genetische factoren hier een rol.

De samenhang tussen koffie en genetica

Hoe wij op koffie reageren en hoe wij koffie verwerken blijkt namelijk voor een deel af te hangen van de werking van onze genen. Zo weten we al langer dat veel mensen een verandering hebben in het genetisch materiaal van een enzym uit de CYP450 familie. Dit enzym is bedoeld om koffie in je lever te verwerken. Als deze genetische verandering bij meer dan één procent van de bevolking voorkomt, dan noem je dit een polymorfisme. Als dit polymorfisme bij jou speelt, dan verwerk je koffie langzamer in je lever. En dat kan leiden tot een hoger risico op auto-immuunziekten.

In recente studies zijn twee andere genen ook in verband gebracht met het verwerken van koffie en auto-immuunziekten.

• NAT2: dit is een enzym dat giftige stoffen uit koffie in onze lever verder verwerkt – na de eerste behandeling door het CYP450 enzym. Zo kunnen deze stoffen uitgescheiden worden en blijven ze dus niet in ons lichaam. Ook bij dit enzym kan er sprake zijn van een polymorfisme. Hierdoor duurt het uitscheidingsproces van koffie door de lever langer. Het gevolg daarvan is dat deze giftige stoffen langer in ons lichaam blijven. En dit kan leiden tot een hoger risico op auto-immuunziekten.
• HLA-genen (human leukocyte antigen): van HLA-genen zijn er twee typen. Uit studies blijkt dat de auto-immuunziektes reumatoïde artritis, diabetes type 1 en de ziekte van Graves vaak worden gelinkt aan de aanwezigheid van het HLA type II en het drinken van koffie. Of anders geformuleerd: als mensen dit HLA type II hebben, dan lopen ze bij het drinken van koffie een hoger risico op het krijgen van deze auto-immuunziektes.

Dus: genetische factoren kunnen een rol spelen bij hoe goed jij koffie kunt verwerken/ontgiften en zo het risico op auto-immuunziekten beïnvloeden.

Koffie stimuleert de productie van het stresshormoon cortisol

Eén van de meest bekende nadelige gezondheidseffecten van cafeïne – of dit nou uit koffie, thee, chocolade of energiedrankjes is – is het stimulerende effect op de cortisolproductie. Cortisol is een hormoon dat bij stress wordt aangemaakt door de bijnieren. Vaak wordt het een stresshormoon genoemd, maar eigenlijk is het een anti-stresshormoon. Cortisol stelt je namelijk in staat om stress aan te kunnen en om je aan te passen aan de omstandigheden. Daarnaast remt het ook ontsteking. Cortisol heeft dus gunstige effecten.

Maar waarom is een verhoging van de cortisolproductie dan nadelig voor je gezondheid?

Hoewel een beetje cortisol goed voor je is, is een teveel eraan schadelijk. Een overschot aan cortisol kan verschillende gezondheidsproblemen veroorzaken, waaronder slaapproblemen, een overactief immuunsysteem, een verstoorde spijsvertering en depressie.

Als je dagelijks cafeïne tot je neemt – bijvoorbeeld via koffie – dan went je lichaam er wel een beetje aan en wordt je cortisolproductie na verloop van tijd minder gestimuleerd. Maar het is niet zo dat je cortisolaanmaak op een gegeven moment niet meer door cafeïne wordt beïnvloed. Cafeïne zal altijd in meer of mindere mate je cortisolproductie stimuleren. Ook is het zo dat mensen die dagelijks cafeïne innemen – lees koffie drinken – meer cortisol aanmaken bij stress dan mensen die niet dagelijks cafeïne gebruiken.

Dus: als je stressgevoelig bent of in een stressvolle periode zit kun je beter geen koffie drinken.

Bij de een stimuleert koffie de cortisolproductie meer dan bij de ander. Mogelijk verklaart dit ook deels waarom koffie bij de ene persoon ontsteking remt en bij de ander bevordert.

Koffie en ontsteking van de darmen

Koffie stimuleert de aanmaak van gastrine. Dit hormoon zet de maag aan om maagzuur te produceren. Koffie maakt de maagbrij dus zuurder. Daarnaast zorgt het er ook voor dat de maag sneller gaat samenknijpen. Dit gebeurt ook bij cafeïnevrije koffie (decafé). Koffie kan daarom maagklachten veroorzaken en in standhouden.

Daarnaast stimuleert koffie ook de productie van het hormoon cholecystokinine (CKK). Dit zorgt ervoor dat de galblaas gal gaat vrijgeven. Bij mensen met een gezonde galblaasfunctie is de gal in staat om de zure maagbrij te neutraliseren. Maar bij een verminderde galblaasfunctie en/of overmatige koffieconsumptie lukt dit niet. De zure maagbrij wordt dan niet voldoende ontzuurd en kan vervolgens het darmslijmvlies irriteren en laten ontsteken.

Koffie en risico op veelvoorkomende auto-immuunziekten

Voordat we onze conclusie trekken, is het interessant om nog een overzicht te geven van de invloed van het drinken van koffie op het risico van het krijgen van enkele veelvoorkomende auto-immuunziekten, want dat blijkt per ziekte te verschillen:[6]

• Reumatoïde artritis (RA): vooral als mensen meer dan vier koppen koffie per dag drinken is er een verhoogd risico op het ontwikkelen van RA.
• Auto-immuunziekten van de schildklier: het is nog niet duidelijk of koffie is gerelateerd aan de ziekte van Hashimoto, maar we weten wel dat koffie de behandeling met schildkliermedicatie (levothyroxine) beïnvloedt; het medicijn wordt minder makkelijk opgenomen in het bloed. Dit is dus ook iets om rekening mee te houden als je de ziekte van Graves hebt en schildklierhormoon gebruikt.
• Auto-immuunziekten van de lever: de drie bekendste zijn auto-immuun hepatitis, primaire scleroserende cholangitis (PSC) en primaire galcholangitis (PBC). Er zijn beperkte aanwijzingen dat koffieconsumptie beschermt tegen PSC, maar niet tegen auto-immuun hepatitis en PBC.
• Diabetes type 1: meer dan vier koppen koffie per dag verhoogt het risico op het ontwikkelen van diabetes type 1 op latere leeftijd, vooral als er sprake is van een HLA-polymorfisme, zo lijkt het.
• Multiple Sclerose (MS): studies laten hier juist zien dat het drinken van veel koffie juist beschermt tegen de progressieve neurologische achteruitgang.
• Systemische lupus erythematodes (SLE): hier lijkt er sprake van een relatie die dosisafhankelijk is: hoe meer koffie, hoe meer iemand risico loopt op het ontwikkelen van SLE.
• Inflammatoire darmziekten (IBD), zoals Crohn en colitis ulcerosa: hier is er juist een omgekeerde – gunstige – relatie gevonden tussen het drinken van koffie en IBD.
• Coeliakie: mensen met coeliakie moeten strikt glutenvrij eten en koffie lijkt een kruisallergie van gluten, ofwel koffie bevat een stof die lijkt op gluten, waardoor je hier ook op kunt reageren.

Verder lijkt koffie bij sommige mensen verschillende klachten te kunnen veroorzaken.

Gezondheidsklachten door koffie

Koffie is in verband gebracht met de volgende gezondheidsklachten:

• Slaapproblemen: inslaapproblemen en verminderde slaapkwaliteit[7, 8]
• Angst en ongerustheid[7]
• Brandend maagzuur (reflux)[9]
• Ontstekingen bij sommige mensen[10]
• Hogere productie van het stresshormoon cortisol[11, 12]
• Hoger risico op zwangerschapsverlies en verminderde groei van de foetus[7]
• Verminderde werking van methotrexaat (medicijn voor reumatoïde artritis) en een verminderde opname van schildklierhormoon medicatie (levothyroxine)[13]
• Kruisreactie met gliadine antistoffen in mensen met coeliakie, waardoor koffie net als gluten het immuunsysteem bij sommige mensen kan stimuleren en ontsteking kan veroorzaken[13]

De conclusie

Hoe lekker koffie ook is… het kan je immuunsysteem negatief beïnvloeden, en dat kan het risico op het krijgen van bepaalde auto-immuunziekten mogelijk vergroten. Daarnaast kan het ook verschillende klachten veroorzaken bij sommige mensen. Ook al vermindert koffie het risico op allerlei andere ziekten, dit is helaas geen garantie dat je als individu baat hebt bij koffie. Er is nog steeds een kans dat jouw immuunsysteem wordt gestimuleerd door koffie. Ofwel: de effecten van koffie op het immuunsysteem zijn ingewikkeld, zoals we hebben beschreven. Ook is het nog steeds niet helemaal duidelijk waarom koffie voor het immuunsysteem van sommige mensen gunstig/ontstekingsremmend is en voor anderen juist schadelijk/ontstekingsbevorderend. Al wordt dus wel vermoed dat er bepaalde genen zijn die het risico op auto-immuunziektes doen toenemen. Maar voordat dit helemaal duidelijk is, is dus helaas de conclusie dat je koffie het beste kunt schrappen in de eliminatiefase van het auto-immuun protocol dieet, ofwel AIP dieet. Dat is vooralsnog het veiligste, hoe jammer ook. Later kun je koffie dan eventueel weer herintroduceren om te bekijken hoe je erop reageert.

Hoewel het vermijden van koffie je klachten kan verminderen, kan het zijn dat bepaalde klachten eerst erger worden. Er kunnen namelijk tijdelijk afkickverschijnselen optreden. 

Mogelijke afkickverschijnselen van stoppen met koffie

Als je minder koffie gaat drinken of het helemaal gaat vermijden, dan kunnen er (tijdelijk) de volgende ontwenningsverschijnselen optreden:[14]

• Hoofdpijn – dit treedt naar schatting bij 50 procent van de mensen op
• Vermoeidheid, lusteloosheid
• Verminderde alertheid
• Moeite met concentreren
• Verminderde tevredenheid
• Depressieve, sombere stemming
• Prikkelbaarheid
• Brain fog – onhelder hoofd

Deze symptomen treden vaak binnen 12 tot 24 uur op, nadat je bent gestopt met het drinken van koffie. De intensiteit van de afkickklachten piekt na zo’n 20 tot 51 uur. Ontwenningsverschijnselen houden gemiddeld twee tot negen dagen aan. Hoe hoger de koffieconsumptie was, hoe groter de kans op afkickverschijnselen en hoe meer kans op heftigere symptomen.

Download Complete AIP Dieet Voedingslijsten

Ontvang de AIP Dieet Voedingslijsten direct in je mailbox. Zo zie je in één oogopslag wat je wel/niet kunt eten. Download nu tijdelijk gratis.

Klik hier om alle bronnen te zien

[1] Crippa, A. et al., Coffee Consumption and Mortality From All Causes, Cardiovascular Disease, and Cancer: A Dose-Response Meta-Analysis American Journal of Epidemiology, Volume 180, Issue 8, 15 October 2014, Pages 763–775.
[2] Gunter, M.J. et al., Coffee Drinking and Mortality in 10 European Countries. A Multinational Cohort Study, Annals of Internal Medicine, August 15, 2017,
[3] Zampelas, et al., Associations between coffee consumption and inflammatory markers in healthy persons: the ATTICA study, Am J Clin Nutr., 2004 Oct;80(4):862-7, doi: 10.1093/ajcn/80.4.862.
[4] Correa, T.A.F. et al., Paper-filtered coffee increases cholesterol and inflammation biomarkers independent of roasting degree: a clinical trial, Nutrition, Jul-Aug 2013;29(7-8):977-81.
[5] Besnik, M. et al., Coffee consumption modulates inflammatory processes in an individual fashion, Mol nutr Food res, 2016 Dec;60(12):2529-2541,doi: 10.1002/mnfr.201600328.Epub 2016 Aug 30, DOI: 10.1002/mnfr.201600328
[6] Sharif, K., Watad, A., Bragazzi, N. L., Adawi, M., Amital, H., & Shoenfeld, Y. (2017). Coffee and autoimmunity: more than a mere hot beverage!. Autoimmunity reviews, 16(7), 712-721.
[7]van Dam, R. M., Hu, F. B., & Willett, W. C. (2020). Coffee, caffeine, and health. New England Journal of Medicine, 383(4), 369-378.
[8] Clark, I., & Landolt, H. P. (2017). Coffee, caffeine, and sleep: A systematic review of epidemiological studies and randomized controlled trials. Sleep medicine reviews, 31, 70-78.
[9]https://www.mlds.nl/ziekten/brandend-maagzuur/
[10] Muqaku, B., Tahir, A., Klepeisz, P., Bileck, A., Kreutz, D., Mayer, R. L., … & Gerner, C. (2016). Coffee consumption modulates inflammatory processes in an individual fashion. Molecular nutrition & food research, 60(12), 2529-2541.
[11] Lovallo, W. R., Whitsett, T. L., Al’Absi, M., Sung, B. H., Vincent, A. S., & Wilson, M. F. (2005). Caffeine stimulation of cortisol secretion across the waking hours in relation to caffeine intake levels. Psychosomatic medicine, 67(5), 734.
[12] Gavrieli, A., Yannakoulia, M., Fragopoulou, E., Margaritopoulos, D., Chamberland, J. P., Kaisari, P., … & Mantzoros, C. S. (2011). Caffeinated coffee does not acutely affect energy intake, appetite, or inflammation but prevents serum cortisol concentrations from falling in healthy men. The Journal of nutrition, 141(4), 703-707.
[13] Sharif, K., Watad, A., Bragazzi, N. L., Adawi, M., Amital, H., & Shoenfeld, Y. (2017). Coffee and autoimmunity: more than a mere hot beverage!. Autoimmunity reviews, 16(7), 712-721.
[14] Juliano, L. M., & Griffiths, R. R. (2004). A critical review of caffeine withdrawal: empirical validation of symptoms and signs, incidence, severity, and associated features. Psychopharmacology, 176(1), 1-29.
www.thepaleomom.com/coffee-and-autoimmune-disease/