Lekkende darm (leaky gut): symptomen, testen, oorzaken & herstellen

Een lekkende darm, in het Engels leaky gut genoemd, staat volgens sommige onderzoekers aan de basis van auto-immuunziektes en allerlei chronische klachten. Denk hierbij aan de ziekte van Hashimoto, reumatoïde artritis, multiple sclerose (MS), psoriasis, coeliakie, eczeem, ontstekingen, pijn en verminderde hersenfuncties. Het oplossen van een lekke darm leidt tot minder laaggradige ontstekingen en klachten. Een gezonde darm is vereist voor een goede fysieke en mentale gezondheid. Daarom heb ik hier een uitgebreide blog over geschreven.

Laten we beginnen met wat een lekke darm precies inhoudt.

Wat is een lekkende darm?

Allereerst is het goed om te weten dat er verschillende benamingen zijn voor een lekkende darm. In het Engels spreekt men vaak over een leaky gut (leaky gut syndroom). In het Nederlands wordt het ook wel het lekkende darm syndroom, lekke darm, een hyperpermeabele darm of verhoogd doorlaatbare darm genoemd. De medische term hiervoor is intestinale hyperpermeabiliteit (in Engels: intestinal hyperpermeability). In deze blog zal ik het simpel houden en de term ‘lekkende darm’ gebruiken.

Er is sprake van een lekkende darm als er in de dunne darm kleine openingen in het darmslijmvlies zitten, waardoor er stoffen door de darmwand heen ‘lekken’ die eigenlijk niet binnen horen te komen – er is dus een verhoogde doorlaatbaarheid. Denk hierbij aan slecht verteerde voedingsstoffen, bacteriën en schadelijke stoffen (gifstoffen). Voor het gemak noem ik dit ‘ongewenste moleculen’. Bij een lekke darm heeft men het over de dunne darm, niet over de dikke darm.

Ongewenste moleculen kunnen langs twee routes via het darmslijmvlies naar binnen lekken. Namelijk via de:

1. Paracellulaire route – tussen de darmcellen door, als de tight junctions (verbindingen tussen de darmcellen) worden geopend door zonuline (zie afbeelding eerste 2 cellen)
2. Transcellulaire route – door de darmcellen heen (zie afbeelding cel 3-4 en 7)

Eenmaal in de bloedbaan gekomen kunnen de ongewenste moleculen het immuunsysteem activeren. Het immuunsysteem kan de ongewenste stoffen als vijanden aanzien, die uitgeschakeld moeten worden. Bij het lekkende darmsyndroom kunnen er op die manier chronische laaggradige ontstekingen ontstaan, waardoor aanwezige symptomen erger kunnen worden. Ook kunnen er verschillende nieuwe klachten ontstaan. Laaggradige ontstekingen staan aan de basis van veel chronische klachten en ziekten, waaronder auto-immuunziektes.

Is een lekkende darm onzin?

Nee, een lekkende darm is geen onzin. Er is veel wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Onder andere door professor Alessio Fasano. Hij wordt als dé expert op het gebied van het lekkende darmsyndroom gezien. Toch wordt een lekkende darm in de reguliere geneeskunde vaak als onzin beschouwd. Dit komt denk ik vooral omdat men zich niet in de materie verdiept of omdat men de juiste wetenschappelijke publicaties niet kan vinden. Als je op de termen ‘lekkende darm’ en ‘leaky gut’ zoekt, vind je weinig. Meestal gebruikt men in wetenschappelijk publicaties de termen ‘intestinal hyperpermeability’ en ‘intestinal permeability’. En als je niet op die zoektermen zoekt, dan vind je de publicaties niet.

Hoe kun je op een lekkende darm testen?

Een lekkende darm kan aangetoond worden met een darmbiopsie. Hierbij wordt een klein stukje darmslijmvlies uit de darm gehaald en onder een microscoop onderzocht. Dit is de gouden standaard om coeliakie aan te tonen, een auto-immuunziekte waarbij het darmslijmvlies ernstig beschadigd raakt door het eten van gluten. Darmbiopsies worden niet vaak gedaan. Alleen bij het vermoeden van ernstige darmbeschadigingen, zoals bij coeliakie.

Meer toegankelijk is een ontlastingstest of bloedtest, waarbij de hoeveelheid zonuline wordt gemeten. Zonuline is een eiwit dat de tight juctions opent. Met het meten van zonuline kun je dus in kaart brengen of er ongewenste stoffen via de paracellulaire route binnenkomen.[1] Ongewenste stoffen kunnen ook via de transcellulaire route binnenkomen. Voor zover ik weet is hier geen specifieke test voor.

Bij ontstekingen in de darmen is de kans groter dat er sprake is van een lekkende darm. Dit kun je onder andere meten aan de hand van het eiwit calprotectine in de ontlasting.[2] Verhoogde waarden worden gevonden bij de darmaandoeningen crohn en colitis ulcerosa, maar ook bij beschadiging van de darmen door het gebruik van NSAIDs. Dit zijn ontstekingsremmers zoals ibuprofen, naproxen en diclofenac.[3] Daarnaast zie je bij ontstekingen in de darmen ook een verhoging van sIgA, lactoferrine en TNFa in de ontlasting.[46]

Als er celwandbestanddelen van gramnegatieve bacteriën (lipopolysachariden, afgekort tot LPS, ofwel endotoxinen genoemd) via het darmslijmvlies in de bloedbaan komen en het immuunsysteem activeren, wordt er gesproken van endotoxemie. Een verhoging van LPS en/of LBP (eiwit dat aan LPS bindt) in het bloed is een aanwijzing voor een lekkende darm, want normaal gesproken wordt LPS door het darmslijmvlies tegengehouden en komt het nauwelijks in het bloed terecht.[4]

Verder kun je met high sensitive CRP (hs-CRP) en ferritine in het bloed ontsteking meten. Een lekkende darm leidt tot endotoxemie en activatie van het immuunsysteem. Als gevolg ontstaat er een ontstekingsreactie, waardoor de ontstekingseiwitten hs-CRP en ferritine kunnen toenemen. Ontsteking kan ook tot een verhoging van triglyceriden (bloedvetten) leiden.[5] Een verhoging van deze drie bloedwaarden kan daarom een aanwijzing zijn voor een lekkende darm, maar zijn dus niet specifiek.

Daarnaast kunnen een verhoogde concentratie van het DAO-enzym, interleukine 6 (IL-6), interleukine 8 (IL-8) en Intestinal fatty acid binding protein (I-FABP) in het bloed op een lekkende darm duiden. Ook kan een lekkende darm gemeten worden met behulp van de lactulose/mannitol-ratio urinetest.[6]

Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen is het aan te raden om verschillende testen met elkaar te combineren. Naast testen is het belangrijk om naar het symptoombeeld te kijken.

Wat zijn de symptomen van een lekkende darm?

Bij de aanwezigheid van onderstaande symptomen is er een verhoogde kans op een lekkende darm:

• Voedselallergieën
• Voedselintoleranties en onvoorspelbare reacties op voedingsmiddelen
• Darmklachten, zoals een opgeblazen gevoel, opgeblazen buik na het eten, regelmatig diarree, dunne ontlasting of obstipatie

Daarnaast hebben verschillende onderzoekers een verband gelegd tussen een lekkende darm en een verscheidenheid aan chronische klachten en ziekten, waaronder auto-immuunziektes.

Met welke klachten en ziekten is een lekkende darm in verband gebracht?

Een lekkende darm is onder andere in verband gebracht met huidproblemen, zoals atopische dermatitis (eczeem) en psoriasis.[7], [8], [9] Volgens Alessio Fasano – wetenschapper en dé expert op het gebied van een lekkende darm – begint elke ziekte bij een lekkende darm. Zonuline opent de tight junctions en leidt tot een lekkende darm (paracellulaire route).

Verhoogde zonuline-waarden zijn in verband gebracht met:[10], [11], [12], [13], [14]

• Coeliakie, een aandoening waarbij een auto-immuunreactie gestimuleerd wordt door het eten van gluten
• Niet-coeliakie glutengevoeligheid
• Prikkelbare darmsyndroom (PDS)
• Colitis (darmontsteking)
• Darmontsteking en opname problemen
• Necrotiserende enterocolitis (ernstige darmontsteking bij kinderen)
• Diabetes type 1 en 2
• Zwangerschapsdiabetes
• Obesitas
• Insulineresistentie (ongevoeligheid voor het hormoon insuline)
• Polycysteus ovarium syndroom PCOS
• Verhoogd gehalte aan cholesterol en triglyceriden in het bloed
• Coronaire hartziekte
• Hersentumor
• Sepsis (bloedvergiftiging)
• HIV
• Veroudering
• Multiple sclerose (MS)
• Ziekte van Hashimoto (in ongeveer 90 procent van de gevallen de oorzaak van een trage schildklier)
• Astma
• ADHD
• Autisme
• Depressie
• Schizofrenie
• Chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS)/Myalgische encephalomyelitis (ME)
• Ankylosis spondylitis
• Reumatoïde artritis
• Niet-alcoholische leververvetting (NAFLD)

Zonuline speelt een rol bij de opname van glucose door het tijdelijk openen van de tight junctions. Ook speelt het een rol bij de bescherming tegen ziekteverwekkers. Deze stimuleren de afgifte van zonuline, waardoor de tight junctions opengaan. Als gevolg loopt er water vanuit het lichaam de darm in, waardoor diarree ontstaat. Dit is een manier om ziekteverwekkers uit de darmen te verwijderen. Wanneer je vaak ontlasting hebt die slap is, kan dat een teken zijn van ziekteverwekkers in je darmen. Verder kan het immuunsysteem de ziekteverwekkers beter aanvallen als de tight junctions openstaan en de ziekteverwekkers het lichaam indringen. Zonuline is dus niet per definitie slecht en vormt pas een probleem wanneer er te veel van wordt geproduceerd voor een te lange periode.[15]

Er zijn aanwijzingen dat ontstekingsbevorderende stoffen zoals LPS – onderdeel van de celwand van gramnegatieve darmbacteriën – de lekkende darmbarrière kunnen passeren en via het bloed en de bloed-hersenbarrière de hersenen kunnen bereiken. Vervolgens kunnen ze ontsteking in de hersenen veroorzaken.[16], [17], [18]  Zo’n ontsteking in de hersenen wordt neuro-inflammatie genoemd. Dit leidt tot een verstoorde werking van neurotransmitters (signaalstoffen van de hersenen/zenuwstelsel), zoals dopamine, serotonine en GABA. Neuro-inflammatie is in verband gebracht met allerlei hersensymptomen en hersenaandoeningen, waaronder:[19], [20], [48]

• Hersenmist (in Engels: brain fog)
• Onheldere gedachten
• Problemen met concentratie en geheugen
• Trage en gevarieerde mentale snelheid
• Mentale vermoeidheid en moeite met concentreren na maaltijden
• Gevoeligheid voor geluid, geur en licht
• Alzheimer
• Parkinson
• Huntington
• Depressie
• Schizofrenie
• Angst
• Chronische pijn
• Fibromyalgie
• Multiple sclerose (MS)
• Beroerte
• Slaapstoornissen
• Epilepsie

Het vervelende is dat neuro-inflammatie weer voor een lekkende darm kan zorgen. Er is dus sprake van een vicieuze cirkel die doorbroken moet worden. Om een lekkende darm en neuro-inflammatie te kunnen herstellen, moet je eerst weten wat de oorzaken zijn. Laten we daar eens naar kijken.

Wat zijn de oorzaken van een lekkende darm?

Volgens Fasano zijn ‘verkeerde’ darmbacteriën en gluten de belangrijkste oorzaken van een lekkende darm. Andere oorzaken van een lekkende darm zijn:

• Genetische aanleg, waarbij je al geboren wordt met een zwakker darmslijmvlies[21]
• Ontsteking in de darmen[22]
• Brandwonden[23]
• Bepaalde voedingsmiddelen waarvoor je overgevoelig bent en waardoor de darm geïrriteerd raakt
• Lectinen (waaronder gluten), saponinen en enzymremmers in granen (tarwe, rogge, spelt, gerst, kamut, haver, rijst, maïs), pseudogranen (boekweit, quinoa, amarant, chiazaad), peulvruchten (alle bonen, erwten, linzen en pinda’s) en nachtschades (aardappelen, tomaten, aubergine, paprika, gojibessen, physalisbessen)[24], [25], [26], [27], [28], [29], [30]
• Fastfood en bewerkte voeding[31]
• Te veel verzadigd vet[32], [33]
• Alcohol[34]
• Stress[35]
• Medicijnen, zoals ontstekingsremmers (NSAIDS: ibuprofen, diclofenac, meloxicam, naproxen, etofenamaat, celecoxib), maagzuurremmers [47], methotrexaat[36] en antibiotica[37]
• Verkeerde darmbacteriën (verstoorde darmflora, ofwel micro organismen in de darmen).[38],[39] Onder andere door het eten van te weinig vezels[40] en verkeerd voedsel.
• Voedseltoevoegingen zoals bepaalde E-nummers, suikers, te veel zout, emulgatoren, organische oplosmiddelen en nanodeeltjes[41]
• Tekort aan bepaalde voedingsstoffen: vezels[42], eiwitten (L-glutamine), omega 3, vitamine A, vitamine D, vitamine K2 en zink[43], [44]

Gluten behoren tot de meest voorkomende oorzaken van een beschadigde darm. Daarom is het de moeite waard om gluten te vermijden en te kijken welk effect dit op jouw symptomen / auto-immuunziekte heeft. Verder is het qua voeding belangrijk om voedselovergevoeligheden te achterhalen. Dit kan het best via een eliminatie-provocatie dieet, zoals het auto-immuun paleo dieet (AIP dieet). Klik hier voor lekkere recepten volgens de richtlijnen van het AIP dieet. Of klik hier om je in te schrijven voor mijn Auto-Immuun Programma waarin je leert hoe je het AIP dieet juist toepast.

Nu is de hoofvraag: ‘Hoe kun je een lekkende darm herstellen’.
Lees snel verder voor het antwoord.

Hoe herstel je een lekkende darm?

Een lekkende darm is niet te herstellen met simpelweg het gebruik van supplementen zoals probiotica, L-glutamine en zink. Hoewel ze kunnen bijdragen aan het herstel, is er meer nodig dan alleen het gebruik van supplementen. Om een lekkende darm te kunnen herstellen moet je eerst de oorzaken opsporen en aanpakken. Mogelijk kun je aan de hand van bovenstaande oorzaken-lijst al een aantal oorzaken bij jezelf achterhalen.

Voor het herstel van een lekkende darm is het van belang om een goede leefstijl aan te houden en om het juiste voedsel te eten:

• Voldoende slaap
• Voldoende ontspanning (stress verminderen)
• Voldoende beweging
• Vermijd alcohol.
• Vermijd sterk bewerkte voeding en gluten. Door het paleodieet of auto-immuun paleodieet (AIP dieet) te volgen, vermijd je sterk bewerkte voeding en veel stoffen die kunnen bijdragen aan een lekkende darm. Richtlijn: volg deze diëten 1-3 maanden. Daarna kun je de geëlimineerde voedingsmiddelen 1 voor 1 herintroduceren om te onderzoeken of je ze wel/niet verdraagt.
• Eet voldoende vezels, want dat zorgt voor de groei van goede bacteriën in je darmen, die korteketenvetzuren (SCFA’s) produceren. Voorbeelden hiervan zijn boterzuur (butyraat) en azijnzuur. Korteketenvetzuren vormen een voedingsbron van darmcellen en stimuleren de genezing van beschadigingen aan de darm. Ook spelen ze een rol bij de regulatie van het immuunsysteem, waardoor ze een ontstekingsremmend effect hebben.
• Kauw goed tijdens het eten, want dat zorgt voor een betere vertering. Een goede vertering zorgt ervoor dat voedingseiwitten helemaal afgebroken worden, waardoor ze zo klein zijn dat minder snel ontstekingen veroorzaken. Slecht verteerde eiwitten zijn relatief groot en als die door de darmwand heen lekken stimuleren ze het immuunsysteem, waardoor ontstekingen ontstaan.

Daarnaast kunnen er specifieke supplementen worden gebruikt voor het herstel van de darmen. De darmbarrière bestaat grofweg uit vier lagen:

1. Intestinale alkalische fosfatase (enzym dat onder andere LPS – celwandonderdeel van ‘slechte’ bacteriën – afbreekt)
2. Mucinelaag (slijmlaag)
3. Epitheelcellaag (darmcellen)
4. Antibacteriële eiwitten zoals secretorisch IgA (sIgA)

Er is sprake van een gezonde darmbarrière als alle vier de lagen intact zijn. Supplementen die de darmbarrière kunnen ondersteunen zijn:

• Korteketenvetzuren (SCFA) zoals boterzuur (butyraat)
• Antioxidanten (quercetine, Ginkgo Biloba, NAC, glutathion)
• Prebiotica en probiotica
• Enzymen
• L-glutamine
• Vitamine D
• Zink
• Aloë vera barbadensis sap (bevat o.a. antioxidanten, enzymen en prebiotica)

Daarnaast zijn er aanwijzingen dat je de eerste drie lagen van de darmbarrière met specifieke voedingsstoffen kunt ondersteunen.[45]

1. Intestinale alkalische fosfatase

• Curcumine (uit kukuma)
• Omega 3-vetzuren (uit vis, schaal- en schelpdieren, krill en algen)
• Vitamine D3
• Vitamine K2
• Zink
• Lactoferrine
• L-glutamine
• Chlorogeenzuur
• Apigenine K
• Rode framboos

2. Mucinelaag (slijmlaag)

• Vezels uit groente en fruit
• Prebiotica supplement

3. Epitheelcellaag (darmcellen)

• Curcumine (uit kurkuma)
• Berberine
• 16a- Hydroxytrametenolic acid (uit paddenstoel: Poria cocos)
• Boterzuur (butyraat)

4. Secretorisch IgA (sIgA)

• Vitamine A in de vorm van retinol

Hoe lang duurt herstel van een lekkende darm?

In principe kan een lekkende darm al binnen ongeveer drie weken herstellen, maar vaak duurt het langer. Dit komt omdat je meestal een tijd bezig bent met het achterhalen van de oorzaak.

Kortom

Een lekkende darm is met veel verschillende chronische klachten en ziekten, waaronder auto-immuunziekten in verband gebracht. Door een lekkende darm te herstellen komt het immuunsysteem tot rust en worden klachten minder of verdwijnen ze. Om een lekkende darm te kunnen oplossen is een totaalaanpak nodig, waarbij voldoende slaap, ontspanning (verminder stress), beweging en gezonde voeding (oervoeding/paleo of auto-immuun paleo/AIP) de basis vormen. Daarnaast kunnen specifieke supplementen worden gebruikt ter ondersteuning van de darmbarrière. Raadpleeg hiervoor een orthomoleculair therapeut, orthomoleculair arts of kPNI-therapeut, zodat je de juiste supplementen gaat gebruiken en geen geld verspild.

Wij kunnen jou helpen met

1. Auto-Immuun Programma
2. AIP dieet kookboeken

Klik hier om de bronnen te zien

[1] Ghosh, S. S., Wang, J., Yannie, P. J., & Ghosh, S. (2020). Intestinal barrier dysfunction, LPS translocation, and disease development. Journal of the Endocrine Society, 4(2), bvz039.
[2] Ghosh, S. S., Wang, J., Yannie, P. J., & Ghosh, S. (2020). Intestinal barrier dysfunction, LPS translocation, and disease development. Journal of the Endocrine Society, 4(2), bvz039.
[3] https://www.praktijkvanas.nl/artikel/Feces-Analyses.htm
[4] Ghosh, S. S., Wang, J., Yannie, P. J., & Ghosh, S. (2020). Intestinal barrier dysfunction, LPS translocation, and disease development. Journal of the Endocrine Society, 4(2), bvz039.
[5] Ghosh, S. S., Wang, J., Yannie, P. J., & Ghosh, S. (2020). Intestinal barrier dysfunction, LPS translocation, and disease development. Journal of the Endocrine Society, 4(2), bvz039.
[6] Ghosh, S. S., Wang, J., Yannie, P. J., & Ghosh, S. (2020). Intestinal barrier dysfunction, LPS translocation, and disease development. Journal of the Endocrine Society, 4(2), bvz039.
[7] Rosenfeldt, V., Benfeldt, E., Valerius, N. H., Pærregaard, A., & Michaelsen, K. F. (2004). Effect of probiotics on gastrointestinal symptoms and small intestinal permeability in children with atopic dermatitis. The Journal of pediatrics, 145(5), 612-616.
[8] Pike, M. G., Heddle, R. J., Boulton, P., Turner, M. W., & Atherton, D. J. (1986). Increased intestinal permeability in atopic eczema. Journal of investigative dermatology, 86(2), 101-104.
[9] Sikora, M., Chrab?szcz, M., Wa?kiel?Burnat, A., Rakowska, A., Olszewska, M., & Rudnicka, L. (2019). Claudin?3–a new intestinal integrity marker in patients with psoriasis: association with disease severity. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology, 33(10), 1907-1912.
[10] Sturgeon C, Fasano A. Zonulin, a regulator of epithelial and endothelial barrier functions, and its involvement in chronic inflammatory diseases. Tissue Barriers. 2016 Oct 21;4(4):e1251384.
[11] AYDIN, B. K., Yildiz, M., Akgun, A., Dogan, B. B., Topal, N., & Onal, H. (2019, August). CHILDREN WITH HASHIMOTO’S THYROIDITIS HAVE INCREASED INTESTINAL PERMEABILITY: RESULTS OF A PILOT STUDY. In HORMONE RESEARCH IN PAEDIATRICS (Vol. 91, pp. 270-270). ALLSCHWILERSTRASSE 10, CH-4009 BASEL, SWITZERLAND: KARGER.
[12] Fasano, A. (2020). All disease begins in the (leaky) gut: Role of zonulin-mediated gut permeability in the pathogenesis of some chronic inflammatory diseases. F1000Research, 9.
[13] Esnafoglu, E., C?rr?k, S., Ayy?ld?z, S. N., Erdil, A., Ertürk, E. Y., Dagl?, A., & Noyan, T. (2017). Increased serum zonulin levels as an intestinal permeability marker in autistic subjects. The Journal of Pediatrics, 188, 240-244.
[14] Fasano, A. (2012). Intestinal permeability and its regulation by zonulin: diagnostic and therapeutic implications. Clinical Gastroenterology and Hepatology, 10(10), 1096-1100.
[15] https://www.thepaleomom.com/how-gluten-and-other-prolamins-damage-the-gut/
[16] Obrenovich ME. Leaky gut, leaky brain? Microorganisms. 2018;6(4):107.
[17] Baizabal-Carvallo, J. F., & Alonso-Juarez, M. (2020). The Link between Gut Dysbiosis and Neuroinflammation in Parkinso?s Disease. Neuroscience.
[18] Lukiw, W. J. (2020). Gastrointestinal (GI) Tract Microbiome-Derived Neurotoxins—Potent Neuro-Inflammatory Signals From the GI Tract via the Systemic Circulation Into the Brain. Frontiers in Cellular and Infection Microbiology, 10.
[19] Lurie, D. I. (2018). An integrative approach to neuroinflammation in psychiatric disorders and neuropathic pain. Journal of experimental neuroscience, 12, 1179069518793639.
[20] Datis Kharrazian (2013). Why isn’t my brain working?
[21] https://www.health.harvard.edu/blog/putting-a-stop-to-leaky-gut-2018111815289
[22] Weber, C. R., Raleigh, D. R., Su, L., Shen, L., Sullivan, E. A., Wang, Y., & Turner, J. R. (2010). Epithelial myosin light chain kinase activation induces mucosal interleukin-13 expression to alter tight junction ion selectivity. Journal of Biological Chemistry, 285(16), 12037-12046.
[23] Qinghui Mu, Jay Kirby, Christopher M. Reilly, (et al.) Leaky Gut As a Danger Signal for Autoimmune Diseases. Front Immunol. 2017; 8: 598. Published online 2017 May 23. doi: 10.3389/fimmu.2017.00598 [PMCID: PMC5440529] PMID: 28588585 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5440529/
[24] De Punder, K., & Pruimboom, L. (2013). The dietary intake of wheat and other cereal grains and their role in inflammation. Nutrients, 5(3), 771-787.
[25] Cordain, L. (1999). Cereal grains: Humanity s double-edged sword. In Evolutionary aspects of nutrition and health (Vol. 84, pp. 19-73). Karger Publishers.
[26] Fasano, A. (2012). Zonulin, regulation of tight junctions, and autoimmune diseases. Annals of the New York Academy of Sciences, 1258(1), 25-33.
[27] Abong, G. O., & Kabira, J. N. (2015). Potential food safety concerns in fried potato products in Kenya. Open Access Library Journal, 2(05), 1.
[28] Ballantyne, S. (2013). The paleo approach: reverse autoimmune disease and heal your body. Victory Belt Publishing Incorporated.
[29] Vojdani, A., & Vojdani, E. (2019). Food-Associated Autoimmunities: When Food Breaks Your Immune System. Autoimmunity, 1.
[30] Gundry, S. R., & Solimene, C. (2017). The Plant Paradox. Tantor Media, Incorporated.
[31] Kelly, J. R., Kennedy, P. J., Cryan, J. F., Dinan, T. G., Clarke, G., & Hyland, N. P. (2015). Breaking down the barriers: the gut microbiome, intestinal permeability and stress-related psychiatric disorders. Frontiers in cellular neuroscience, 9, 392.
[32] https://www.health.harvard.edu/blog/putting-a-stop-to-leaky-gut-2018111815289
[33] Qinghui Mu, Jay Kirby, Christopher M. Reilly, (et al.) Leaky Gut As a Danger Signal for Autoimmune Diseases. Front Immunol. 2017; 8: 598. Published online 2017 May 23. doi: 10.3389/fimmu.2017.00598 [PMCID: PMC5440529] PMID: 28588585 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5440529/
[34] Mu Q, Kirby J, Reilly CM, Luo XM. Leaky gut as a danger signal for autoimmune diseases. Front Immunol. 2017;8:598.
[35] Kelly, J. R., Kennedy, P. J., Cryan, J. F., Dinan, T. G., Clarke, G., & Hyland, N. P. (2015). Breaking down the barriers: the gut microbiome, intestinal permeability and stress-related psychiatric disorders. Frontiers in cellular neuroscience, 9, 392.
[36] Hollander, D. (1999). Intestinal permeability, leaky gut, and intestinal disorders. Current gastroenterology reports, 1(5), 410-416.
[37] Purohit, V., Bode, J. C., Bode, C., Brenner, D. A., Choudhry, M. A., Hamilton, F., … & Swanson, C. (2008). Alcohol, intestinal bacterial growth, intestinal permeability to endotoxin, and medical consequences: summary of a symposium. Alcohol, 42(5), 349-361.
[38] Kelly, J. R., Kennedy, P. J., Cryan, J. F., Dinan, T. G., Clarke, G., & Hyland, N. P. (2015). Breaking down the barriers: the gut microbiome, intestinal permeability and stress-related psychiatric disorders. Frontiers in cellular neuroscience, 9, 392.
[39] El Asmar, R., Panigrahi, P., Bamford, P., Berti, I., Not, T., Coppa, G. V., … & Fasano, A. (2002). Host-dependent zonulin secretion causes the impairment of the small intestine barrier function after bacterial exposure. Gastroenterology, 123(5), 1607-1615.
[40] Qinghui Mu, Jay Kirby, Christopher M. Reilly, (et al.) Leaky Gut As a Danger Signal for Autoimmune Diseases. Front Immunol. 2017; 8: 598. Published online 2017 May 23. doi: 10.3389/fimmu.2017.00598 [PMCID: PMC5440529] PMID: 28588585 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5440529/
[41] Lerner, A., & Matthias, T. (2015). Changes in intestinal tight junction permeability associated with industrial food additives explain the rising incidence of autoimmune disease. Autoimmunity reviews, 14(6), 479-489.
[42] Qinghui Mu, Jay Kirby, Christopher M. Reilly, (et al.) Leaky Gut As a Danger Signal for Autoimmune Diseases. Front Immunol. 2017; 8: 598. Published online 2017 May 23. doi: 10.3389/fimmu.2017.00598 [PMCID: PMC5440529] PMID: 28588585 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5440529/
[43] De Santis, S., Cavalcanti, E., Mastronardi, M., Jirillo, E., & Chieppa, M. (2015). Nutritional keys for intestinal barrier modulation. Frontiers in immunology, 6, 612.
[44] Lallès, J. P. (2019). Recent advances in intestinal alkaline phosphatase, inflammation, and nutrition. Nutrition reviews, 77(10), 710-724.
[45] Ghosh, S. S., Wang, J., Yannie, P. J., & Ghosh, S. (2020). Intestinal barrier dysfunction, LPS translocation, and disease development. Journal of the Endocrine Society, 4(2), bvz039.
[46] https://www.praktijkvanas.nl/artikel/Feces-Analyses.htm#:~:text=Een%20toename%20van%20TNF%2Dalfa,een%20toename%20van%20TNF%2D%CE%B1.
[47] König, J., Wells, J., Cani, P. D., García-Ródenas, C. L., MacDonald, T., Mercenier, A., … & Brummer, R. J. (2016). Human intestinal barrier function in health and disease. Clinical and translational gastroenterology, 7(10), e196.
[48] Welcome, M. O. (2020). Neuroinflammation in CNS diseases: Molecular mechanisms and the therapeutic potential of plant derived bioactive molecules. PharmaNutrition, 11, 100176.